کاشان به واسطه معماری و خانه های تاریخی خاص خود شهرت جهانی داشته و دارد. خانه‌های تاریخی کاشان هر کدام زیبایی منحصر به فردی دارند که شهره عام و خاص هستند. خانه‌های سنتی کاشان را می‌توان مجموعه نفیسی از معماری دوره قاجار دانست.
با اطمینان می‌توان گفت که کمتر شهری از شهرهای تاریخی است که چنین مجموعه‌ای را دارا باشد. این خانه‌ها یک هماهنگی و وحدت خاصی را در عین گوناگونی بسیاری که مشاهده می‌شود را نشان می‌دهند. در ادامه به بررسی تعدادی از خانه‌های تاریخی کاشان می‌پردازیم.
1- خانه طباطبایی‌ها
این خانه در جوار بقعه مبارکه امامزاده سلطان امیر احمد و در خیابان علوی شهرستان کاشان قرار دارد. حاج سید علی جعفر طباطبایی سنگ بنای این خانه را بنا نهاده است. ایشان یکی از تجار بزرگ و معروف فرش آن زمان و اصالتاً اهل شهرستان نظنز بوده است. معمار این خانه جناب آقای علی مریم کاشانی بوده و ساخت آن 10 سال طول کشیده است. زیباسازی این پروژه به عهده نقاش توانمند کاشانی، یعنی صنیع‌الملک و شاگردان وی بوده است.
این خانه از سه قسمت بیرونی، اندرونی و بخش مربوط به خدمه تشکیل شده است. این عمارت با شکوه در مجموع دارای 40 اتاق، 4 حیاط، 4 سرداب، 3 بادگیر و 2 رشته قنات برای تأمین آب اهالی منزل است. بعد از ورود به خانه از طریق درب اصلی، با استفاده از حدود 20 پله وارد حیاط اصلی منزل می‌شوید.
این حیاط با اتاق شاه‌نشین، ایوان آیینه و اتاق‌های متعدد در دور تا دور حیاط ارتباط دارد. اتاق شاه‌نشین مرکز اصلی قسمت بیرونی خانه است که در نمای بیرونی آن گچ‌بری‌های زیبایی که از فرش کاشان الهام گرفته‌اند را مشاهده خواهید کرد. ایوان آیینه در مقابل اتاق شاه‌نشین قرار داشته و گچ‌بری‌ها و آیینه‌کاری‌های بی‌نظیری را به نمایش می‌گذارد.
در آن زمان بخش اندرونی محل سکونت اهالی منزل بوده است. این بخش از لحاظ معماری ساده‌تر از قسمت بیرونی منزل طراحی شده و شامل اتاق پنج دری ساده و سرداب بزرگ با بادگیر منحصر به فرد خود است.
2- خانه بروجردی‌ها
این خانه یکی از معروف‌ترین خانه‌های شهر کاشان است، بیشتر گردشگران داخلی و خارجی حداقل یک بار از این خانه بسیار زیبا دیدن کرده‌اند. قدمت خانه بروجردی‌ها به سال 1292 هجری قمری باز می‌گردد که در کتیبه چهارطرف تالار آن نوشته شده است. این خانه به حاج سید جعفر نطنزی که یکی از بازرگانان معروف کاشان بود، تعلق داشت و توسط یکی از معماران معروف کاشان به نام استاد علی مریم ساخته شد.
ساخت این بنا 18 سال طول کشید و ده‌ها بنّا و هنرمند گچ‌کار، آینه‌کار و دیگر هنرمندان در ساخت آن نقش داشتند. این بنا از دو قسمت بیرونی و اندرونی تشکیل شده که بخش بیرونی آن در سال 1353 هجری شمسی ثبت ملی شده و بخش اندرونی آن هنوز تحت مالکیت خصوصی است.
در هنگام ورود به خانه بروجردی‌ها مانند سایر خانه‌ها، ابتدا وارد یک هشتی شده و بعد از عبور از یک دالان به بخش بیرونی خانه وارد می‌شویم. بخش بیرونی شامل عمارت اصلی، حیاط مرکزی، تالار سرپوشیده، بادگیرها و غیره است. فضای داخلی خانه با نقاشی‌ها و حکاکی‌های متعدد تزئین شده است.
تزئینات گچ‌بری فوق‌العاده این بنا توسط استاد کمال‌الملک نظارت و اجرا شده است. در دیوار شاه‌نشین، تصاویری از پادشاهان قاجار با دورنمایی از طبیعت نقاشی شده و لباس اشخاص در این نقاشی‌ها کاملاً اروپایی است.
به دلیل شرایط اقلیمی و جوی منطقه کاشان، معمولاً خانه‌ها دارای بادگیرهایی بودهاند که در بالای بام احداث شده و هوای خنک و مطبوع به صورت طبیعی و دائمی در زیرزمین‌ها جریان داشته است. در بام این خانه نیز بادگیرهای قرینه و هلالی‌شکلی برای این منظور ساخته شده است.
بادگیرهای این خانه هشت‌ضلعی و در دو بخش شمالی و جنوبی وجود دارند. بادگیر خانه بروجردی‌ها یکی از زیباترین بادگیرهای شهر کاشان است و به یکی از نمادهای شهر کاشان تبدیل شده است.
3- خانه عباسیان
خانه عباسیان یکی از بی‌نظیر‌ترین خانه‌ها در بین خانه‌های کاشان است. تنوع و تعداد فضاهای این خانه با هیچ یک از خانه‌های دیگر قابل مقایسه نیست و همچنین کیفیت فضاهای آن نیز تا حدودی با سایر خانه‌ها متفاوت است. این مجموعه در سال 1245 هجری قمری در محله سطان امیر احمد ساخته شده و صاحب اولیه این بنا، شخصی به نام مرحوم حاج محمد ابراهیم از تجار معروف کاشان بوده است.
این بنا وسعتی حدود 5000 مترمربع و زیربنایی در حدود 7000 مترمربع و دارای 5 طبقه و 5 حیاط است. معماری آن به صورت گودال باغچه است، به این معنی که سطح بنا از سطح کوچه پایین‌تر ساخته شده است تا دسترسی به آب قنات تسهیل یابد.
این بنا اصل قرینه‌سازی را نیز کاملاً رعایت کرده است. یکی دیگر از ویژگی‌های این بنا، وجود فضاهای فصلی در آن است. وجود این فضاها به اهالی کمک می‌کند که در هر فصلی از سال از قسمت مخصوصی از خانه استفاده کنند که متناسب با آن آب و هوا بوده است.
این خانه همانند سایر خانه‌های ساخته شده در زمان قاجار از معماری درونگرا و اسلامی بهره برده است. در آن زمان برای ایجاد امنیت اهالی منزل یک درب کوچک برای ورودی اصلی در نظر گرفته می‌شد که از بیرون مشخص نباشد که اهالی این منزل ثروتمند یا فقیر هستند. در خانه عباسیان نیز این اصل رعایت شده و هم چنین وجود بخش بیرونی و اندرونی، اتاق‌های تودرتو، دیوار حجاب برای پشت‌بام از دیگر موارد معماری اسلامی و درونگراست.
اتاق آینه، مجلل‌ترین بخش این بنا است که دارای تزئینات بسیار زیبایی مانند گچ‌بری، آئینه‌کاری، درها و پنجره‌های مشبک و رنگی و غیره است. در سقف این اتاق آینه‌کاری‌هایی به شکل ماه، ستاره و خورشید وجود دارد. با روشن کردن یک چراغ کوچک و انعکاس نور در آینه‌ها می‌توان نمایی از آسمان شب در کویر را بازسازی کرد. معمولاً در این اتاق مهمانی‌های مجلل و جشن عروسی برپا می‌شده است.
حیاط پایینی وسعت کمی دارد و حیاط در طبقات بالاتر بزرگ‌تر می‌گردد. این باز شدن تدریجی باعث می‌شود که که فضای باز خانه دلتنگ و کوچک به نظر نرسد و یک حیاط مستقل در ارتفاع ایجاد می‌شود. ایوان اصلی خانه دارای تزئینات زیبای یزدی‌بندی است و ارتفاع آن از سایر قسمت‌ها بیشتر است. در پشت این ایوان، تالار بزرگ صلیبی‌شکلی قرار دارد که به همراه ایوان مجموعه فضای مهمی را ایجاد کرده است.
خانه عباسیان از نظر تزئینات گچ‌بری و نقاشی و کاربری تزئینات معماری اسلامی مانند رسمی‌بندی، یزدی‌بندی، کاربندی، قطاربندی، مقرنس و مشبک در اوج زیبایی و ظرافت است. این بنا یکی از نامزدهای دریافت جایزه بهترین بناهای مسکونی اسلامی شده است.
4- خانه آل یاسین
این خانه به دستور محمد علیشاه برای یکی از دوستان وی به نام محمد پشت مشهدی ساخته شده و نیز همانند سایر خانه‌های دوره قاجار از سبک معماری گودال باغچه، درونگرا و حجابدار و قرینه‌سازی استفاده کرده است. این بنا از قسمت‌های مختلف مانند حوضخانه، تالارها، اتاق‌های کوچک و بزرگ و سرداب‌ها تشکیل شده است.
در جبهه شمالی یک حوضخانه مرتفع با سقف گنبدی شکل وجود دارد که با پنجره‌های مشبک چوبی نورگیری شده و دارای کادربندی‌های زیبایی در زیر سقف است. در جبهه غربی و جنوبی این حوضخانه دو تالار و در جبهه‌های دیگر دو اتاق سه‌دری دو طبقه‌ای وجود دارد.
این خانه سه سرداب دارد که به صورت مجزا در جبهه‌های شمالی و شرقی ساخته شده‌اند. هر کدام دارای چندین فضا و ورودی‌های همه آن‌ها از داخل حیاط‌هاست. حیاط خانه دارای چهار باغچه هشت ضلعی است که حوضی در میانه آن‌ها قرار گرفته است.
در بخش اندرونی برخلاف بخش بیرونی، حیاط و حوض بزرگی دیده می‌شود. همچنین در این بخش یک اتاقی به نام، کرسی‌نشین وجود دارد که در این اتاق کرسی بزرگی وجود داشته که ساکنین در زمستان به دور آن جمع می‌شدند. یک ایوان بسیار زیبا نیز در بخش اندرونی وجود دارد که در هنگام سفر شاه و همراهانش به کاشان توسط ایشان مورد استفاده قرار می‌گرفته و به ایوان شاه‌نشین معروف است.
بادگیرهای خانه آل یاسین به صورت چهارپر ساخته شده‌اند که از چهار سمت باد را به داخل خانه هدایت کرده و در زیر بادگیر، چاهی نیمه‌عمیق حفر شده که جریان آب این چاه باعث خنکی بیشتر هوای اتاق می‌شده است.
5- خانه های تاریخی عامری
این بنا مربوط به دوره زندیه است اما به علت زلزله سال 1192 هجری قمری بخش‌های مختلفی از آن ویران شده و در دوره قاجار بازسازی آن شروع و بخش‌هایی از خانه حذف و بخش‌هایی به آن اضافه شد. این خانه در قبال محافظت سهام‌السطنه از حاکم کاشان، در برابر محاصره شهر توسط آقامحمدخان قاجار از طرف حاکم به ایشان بخشیده شد. بعد از مرگ سهام‌السطنه، این خانه به ابراهیم خلیل‌خان عامری به ارث رسید.
این بنا نیز به سبک گودال باغچه ساخته شده و دارای یک حیاط مرکزی بزرگ است. از ویژگی‌های برجسته خانه عامری‌ها می‌توان به بادگیر این خانه اشاره کرد که بلندترین بادگیر بین دیگر خانه‌های کاشان را داراست. این بنا شامل 3 خانه، 5 حیاط و در مجموع 85 اتاق است. برای تزئین این خانه از هنرهای مقرنس‌کاری، نقاشی روی گچ، حکاکی روی چوب و غیره بهره برده شده است.
این بنا بزرگ‌ترین بنای تاریخی ایران است. مجموعه خانه عامری‌ها متشکل از چند خانه است که با هم ارتباط دارند و زیربنای کلی حدود 7000 تا 9000 مترمربع است. این خانه همانند سایر خانه‌های تاریخی از دو بخش بیرونی و درونی تشکیل شده است. بخش‌های مختلف خانه به وسیله حیاط‌ها با هم ارتباط دارند.
بادگیر این بنا از پشت بام تا زیر زمین ادامه داشته و باد خنک را از بالای ساختمان به زیرزمین، سرداب و حوضخانه هدایت و فضای خانه را خنک می‌کند. یکی از دیگر امکانات این بنای تاریخی وجود حمام‌های اختصاصی برای خانم‌ها و آقایان است که در سایر خانه‌های تاریخی مشاهده نمی‌شود.
سرداب‌ها، شاه‌نشین، تالار آئینه، هفت‌دری، ایوان تابستانی و زمستانی، حوضخانه، بهاربند و بادگیرهای مرتفع مهمترین فضاهای این خانه تاریخی هستند اما بدون شک زیباترین بخش این خانه، تالار آئینه سرشار از آئینه‌کاری‌های بی‌نظیر است، گفته می‌شود که برای نخستین بار در این بنا از کاغذ دیواری‌های وارد شده از فرانسه استفاده شده است.
6- خانه منوچهری
این خانه تاریخی مربوط به دوران صفویه است و حدود 400 سال قدمت دارد. بعد از زلزله ویران‌کننده‌ای که در کاشان اتفاق افتاد، این خانه مانند سایر خانه‌های تاریخی کاشان دچار ویرانی بسیاری شد پس از آن در زمان قاجار بازسازی و مرمت شد. این بنا در یکی از محله‌های قدیمی کاشان به نام محله محتشم قرار دارد.
به دلیل آب و هوای منطقه کاشان اکثر خانه‌های آن به سبک گودال باغچه ساخته می‌شده است و این بنا نیز از این قاعده مستثنی نیست و به همین سبک ساخته شده است. خانه منوچهری دارای دو درب ورودی و یک آب‌انبار اختصاصی است. اتاق‌های این خانه در بخش شمالی، شرقی و جنوبی آن واقع شده‌اند و در بخش غربی تنها یک اتاق مشاهده می‌شود. بعد از ورود به خانه در بخش شمالی ایوان اصلی خانه را مشاهده کرده و قسمت اصلی خانه در پشت این ایوان قرار دارد.
بعد از بازسازی و احیا این خانه، اتاق‌های آن کاربری‌های مختلفی را ارائه می‌دهند، کاربری اصلی این عمارت هتل است و بخش‌های رستوران، فروشگاه صنایع دستی، سینما، نگارخانه و کارگاه مخمل‌بافی نیز در آن وجود دارد.
در بازسازی این بنا تمام عناصر دکوراسیون سنتی بنا مانند گنبدها و طاقچه‌ها حفظ شده و تمام عناصر مکانیکی مدرن بدون آسیب به نمای ظاهری و سنتی آن با استفاده از کانال‌های زیرزمینی یا سقفی انجام شده است. حتی قسمت‌های مخروبه و متروکه‌ای مانند لابی امروزه به گالری هنری تغییر کاربری داده شده است.
این بنا دارای هشت اتاق است که همه آن‌ها رو به حیاط اصلی باز می‌شوند. حیاط اصلی مانند سایر خانه‌های کاشانی دارای یک حوض بزرگ و دو باغچه در کنار آن است.
این بنا در سال 1386 توسط ابوالفضل شاهی خریداری و بازسازی شد. در طی سه سال بازسازی آن سرانجام در سال 1389 در فهرست آثار تاریخی با شماره 19327 ثبت شد. این خانه در سال 2016 نیز کاندید جایزه معماری آقاخان شده است.
«سخن آخر»
من دلم می‌خواهد
خانه‌ای داشته باشم پر دوست
کنج هر دیوارش
دوست‌هایم بنشینند آرام
گل بگو گل بشنو
هرکسی می‌خواهد
وارد خانه پر عشق و صفایم گردد
یک سبد بوی گل سرخ
به من هدیه کند
شرط وارد گشتن
شست‌وشوی دل‌هاست
شرط آن داشتن
یک دل بی‌رنگ و ریاست
بر درش برگ گلی می‌کوبم
روی آن با قلم سبز بهار
می‌نویسم ای یار
خانه ما این‌جاست
تا که «سهراب» نپرسد دیگر
«خانه دوست کجاست؟»
فریدون مشیری