منطقه فین واقع در 6 کیلومتری جنوب کاشان و دو کیلومتری تپه‌های سیلک یکی از مناطق سرسبز و کهنسال کشورمان است که باغ فین کاشان در آن واقع شده است. آن چه امروزه به نام فین گفته می‌شود در واقع از دو بخش فین بزرگ و فین کوچک تشکیل شده است. این دو بخش در مجاورت هم قرار گرفته‌اند. فین کوچک به علت قرار گرفتن باغ شاه (باغ فین)، چشمه سلیمانیه و قتل امیرکبیر در حمام فین، شهرت بیشتری دارد. روستاهای حسن آباد، خنب و درّه، سفیدآب، کوه سال، جزه و دیزچه از توابع این دو بخش محسوب می‌شوند.
فین بزرگ دارای چهارده محله به نام‌های: محله رودخانه، محله حیدری، محله چهارباغ، محله حاجی علی‌ها، محله حاجی نایبی و غیره است. محله امامزاده هادی و ماداب تقریباً از قدیمی‌ترین محلات فین بزرگ و دارای بافت قدیمی است. حسینیه معروف ماداب یکی از زیباترین تکایای عهد قاجار با طاق آجرپوش و رسم‌بندی‌های آجری است. هنر قرینه‌سازی به همراه تلفیق آجر و کاشی در ساخت این بنا اهمیت آن را دوچندان می‌کند.
فین کوچک که باغ معروف فین در آن واقع است دارای 17 محله است که تعدای از آن شامل: محله سرپایین، محله پشت باغ، محله مصلی، محله گندمی، محله باغ کهنه و غیره است. اکثر خانه‌های این محلات دارای باغ و پوشیده از درختان میوه مخصوصاً انار است و تقریباً از تمامی محلات جویبارهای آب روان است.
وجه تسمیه باغ فین
وجه تسمیه باغ فین را می‌توان به دو صورت بیان کرد:
در گذشته به اختصار به کلمه فارسی «پایانه»، «پین» می‌گفتند و بعضی معتقدند که چون منطقه فین در انتهای شهر کاشان قرار گرفته است، به آن پین گفته و طی تغییر در زبان عربی به فین معروف گشته است.
و برخی نیز معتقدند اقوامی به نام کاسپین از فلات سیبری به فلات مرکزی آمدند و در آن زمان دو قوم به نام «کاس» و «پین» وجود داشتند که قوم «پین» در همین منطقه ساکن شده و طی زمان نام «پین» به «فین» تغییر یافت.
در برخی از کتب قدیمی نیز نوشته شده است که در زمان‌های قدیم مردم این ناحیه کالاهایی را به نام «فیمه» روی سر خود می‌گذاشتند و این نام کم کم در طی زمان به «فین» تغییر یافت.
باغ تاریخی فین
یکی از بناهای باارزش و تاریخی کاشان، باغ فین است که در 6 کیلومتری جنوب کاشان و مجاور بخش فین کوچک قرار دارد. بنای باقی‌مانده در این باغ که مربوط به دوران صفوی است متعلق به عهد آل بویه است که از لحاظ باغ‌آرایی و آب‌رسانی دارای اهمیت ویژه‌ای است.
این باغ نمونه‌ای از قصرهای دوران صفویه است که در زمان‌های زندیه و قاجاریه قسمت‌هایی به آن اضافه شد و این باغ یکی از معدود باغ‌های ایرانی است که بعد از گذشت صدها سال به واسطه وجود آب چشمه سلیمانیه به حیات خود ادامه می‌دهد.
باغ فین در دوران صفوی و قاجار از رونق زیادی برخوردار بود ولی با آغاز دوران مشروطیت و طغیان یاغیان، به غارت رفته و رو به ویرانی نهاد. این مجموعه در سال 1314 به شماره ثبت 238 آثار تاریخی کشور رسید.
معرفی مجموعه بناهای باغ فین کاشان
بناهای باغ فین به هفت قسمت جداگانه تقسیم می‌شود:
1- عمارت سردر و برج و بارو
حصار و برج و باروی محکم باغ فین، منطقه 23700 متر مربعی این باغ را احاطه کرده است. این بنا از زمان ساخت آن در دوران صفویه تا به امروز پابرجا مانده است، البته طی دوران‌های مختلف تاریخی به دلایل گوناگون مورد حمله و تخریب قرار گرفته است.
طراحی سردر عمارت کم و بیش مانند مدارس دارای جلوخان، پیش طاق، درگاه هشتی و دالان و معمولاً مسیر ورود به باغ غیرمستقیم است. در هنگام ورود به باغ فین بعد از عبور از درب چوبی بزرگ وارد یک فضای هشتی‌شکل شده که سقف آن با آجر و کاشی تزئین یافته است. در سمت راست هشتی یک دالان باریک برای ورود به باغ در نظر گرفته شده است.
در هنگام ورود به باغ و روبروی عمارت سردر، بنای اصلی عمارت مشاهده می‌شود که این عمارت از دو طبقه تحتانی و فوقانی تشکیل شده است. طبقه تحتانی شامل چندین اتاق جانبی، دالان ورود به محوطه باغ و طبقه دوم را شامل می‌شود. درب‌های مشبک و چوبی اتاق‌ها جلوه‌ی بسیار زیبایی به این عمارت داده است.
ایزدبار در مورد این بنا نوشته است:
«سر در بزرگ و ساختمان‌های آجرچینی آن‌که محل قراولان سلطنتی و جایگاه پاسدارخانه شاهی بوده است متعلق به همین دوره است (دوره صفوی) در دو طرف انتهای دیوار شمالی باغ دو برج نسبتاً مرتفع وجود دارد که تقریباً مخروبه به نظر می‌رسد. اصولاً دیوار را برای محافظت باغ و ایجاد امنیت و آرامش می‌سازند و این از خصوصیات باغ‌های ایرانی است. باغ ایرانی با دیواری محصور است که هم خلوتگاهی برای آرامش و گوشه‌نشینی و هم محافظتی برای احساس و تأمین امنیت باشد.»
یکی از اصول معماری ایرانی، درون‌گرایی آن است. باغ‌ها نیز از این قانون پیروی می‌کرده‌اند. یکی از دلایل این سبک از معماری را می‌توان افزایش احساس امنیت اهالی منزل دانست. همچنین می‌توان اظهار کرد که در هوای گرم و خشک کاشان، با محصور بودن باغ یک فضای خنک‌تر و دلنشین‌تر از فضای گرم و سوزناک بیرون به وجود می‌آمد که در روزهای بسیار گرم شهر کاشان فراغتی خنک را فراهم می‌کرده است.
ماکسیم سیرو می‌نویسد: «نمونه‌ای از اصطبل در باغ فین نزدیک شهر کاشان وجود دارد که از اوایل قرن نوزدهم است. این اصطبل شامل حیاطی است که در آن آبخوریهای سرپوشیده ساخته شده است.»
آثاری از آبخوریهای آن دوران هنوز باقی مانده است که به مرور زمان دچار تخریب شده و هم اکنون از آن به عنوان پارکینگ و گلخانه استفاده می‌شود.
در چهار طرف باغ دیوار بلندی از خشت و گل و آجر پوشیده شده است. دیوراهای جنوبی، شرقی و غربی آن از کف تا ارتفاع دو متری با سنگ، کرسی‌چینی شده و روی آن تا ارتفاع 6 متری با گل ساخته شده است. دیوار شمالی طی دهه‌های اخیر با آجر به سبک قدیم نوسازی شده و دارای طاق‌نماهایی با قوس شاخ بزی است. در چهار طرف باغ جمعاً، هفت برج وجود دارد.
2- شترگلوی شاه عباسی (صفوی)
در داخل باغ‌ها علاوه بر درختان و فضای سبز کلی، معمولاً یک کوشک در محور اصلی باغ نیز ساخته می‌شده که این عمارت معمولاً برونگرا بوده و در وسط باغ قرار می‌گرفته است و فضای پیرامون آن را فضای باز و سبز فرا گرفته و معمولاً دارای چهار نمای طراحی شده و زیبا بوده است. کاربری این کوشک‌ها معمولاً در هنگام گذران اوقات فراغت و برپایی جشن‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته است. گاهی نیز اگر این کوشک‌ها وسیع‌تر و مجهزتر ساخته می‌شدند می‌توانستند برای اقامت دائم نیز استفاده شوند.
در باغ فین بعد از عبور از کوشک اصلی، ناگهان در لابلای درختان کهنسال سرو، بنای عظیم شترگلوی شاه‌عباسی نمودار می‌شود. در جلوی این عمارت تاریخی که قدمتش از بناهای دیگر این باغ بیشتر است، حوض آبی با فواره‌های زیبایی وجود دارد.
یکی از سیاحان معروف در این باره می‌نویسد:
«بر روی این عمارت (شترگلوی صفوی) کلاه فرنگی زیبایی است که در وسط باغ سایه‌دار از سرو قرار گرفته است و آب‌های خنک و گوارای چشمه‌ای که در عقب این قصر است به آن‌ها صفا و طراوت می‌دهد. بعد از پشت سر گذاردن خیابانی سرسبز با سایه درختان انبوه سرو و کاج ما را به کاخ باشکوهی راهنمایی کردند که بر فراز آن کلاه فرنگی مجللی افراشته شده بود.
این بنا مشرف به دریاچه بزرگی است که با کاشی‌های خوش آب و رنگ ساخته شده است. نهر آبی بسیار شفاف و روشن از فواره‌های متعدد و دریاچه و جدولهای میان خیابان غلطان و جاری است. ماهی‌ها دسته دسته به دور فواره‌ها جست و خیز می‌کنند. هیچ جا منظره‌ای بدین زیبایی ندیده و به خاطر ندارم.»
در یکی از صفه‌های شترگلوی شاه عباسی تابلوی بزرگی از دربار رسمی فتحعلی شاه نقاشی شده و زیر تصویر خاقان نوشته بود:
تمثال شهنشاه فلک جاه است این
با پیکر مهر و طلعت ماه است این
هر کس که بدو نظر کند می‌گوید
سطان جهان فتحعلی شاه است این
و در صحنه مقابل آن تصویر دیگری از خاقان با ملتمزین رکاب، او را سوار بر اسب و در حال شکار صیدافکنی نشان می‌داد.
3- شترگلوی فتحعلی شاهی (قاجار)
از بین شاه‌های قاجار، فتحعلی شاه علاقه و دلبستگی فراوانی به باغ فین داشت و به واسطه این علاقه به حاج حسن‌خان صدراعظم اصفهانی که سرپرست حوزه حکمرانی کاشان بود دستور داد که به بهترین وجه این باغ را مرمت کند.
ساختمان اصلی این بنا به شکل چهارطاقی و صفه پوشیده شده و شاه‌نشین دارای حوضخانه‌ای است که از هر طرف آن آب سرازیر و به وسیله جدولهای کاشی‌کاری شده و فواره‌های زیبا به اطراف باغ هدایت می‌شود.
علاوه بر بنای این شترگلو که محل ظهور یکی از شعبات آب چشمه سلیمانیه در باغ است، صفه سرپوشیده‌ای نیز بدان متصل است که اتاق شاه‌نشین در جنب آن و در مقابل این اتاق حوض جوشی قرار دارد که آب از داخل آن جوشیده و سرازیر می‌شود. در جنوب باغ نیز یک سری بنا وجود دارد که همگی به نام خلوت کریمخانی معروف است.
ساختمان این بناها به صورت چندین اتاق تو در تو و مجزا با طاق‌های ضربی شکل پوشیده شده و دارای حیاط و باغچه‌ای کوچک است که از طریق یک در چوبی به خارج باغ ارتباط پیدا می‌کند. گفته شده که امیرکبیر و خانواده او در همین بنا به مدت 40 روز زندانی بود است.
4- حمام‌ها
در تمام کاخ‌های تاریخی ایران، حمامی داخلی که مخصوص پادشاهان یا وابستگان آن‌ها بوده، وجود داشته است که به مرور زمان از بین رفته و امروز آثاری از آن‌ها دیده نمی‌شود جز یک مورد، که آن هم حمام تاریخی باغ فین (حمام بزرگ) است که با سبک و اسلوب بنای اولیه خود از عهد صفوی تا به حال بر جای مانده است.
کاشان به واسطه اهمیت و رونقی که در دوران‌های مختلف گذشته مخصوصاً در عصر صفوی به دست آورده، دارای حمام‌های زیبا و بزرگ بود چنان‌که اکثر سیاحان در عصر صفوی کاشان را یک شهر اشرافی، آباد و آراسته معرفی کرده‌اند. شاردن سیاح معروف در این باره می‌گوید: «بازارها و گرمابه‌های کاشان فوق‌العاده عالی و خوب و تمیز و خوش‌ساخت است.»
در قسمت شرق مجموعه باغ فین دو حمام وجود دارد که هریک دارای خزینه و حوض‌های متعدد آب است. حمام بزرگ (حمام سلطنتی) و حمام کوچک (حمام خدمه). حمام کوچک آن نکته چندان قابل توجهی ندارد اما حمام بزرگ آن با ستون‌های مرمر و سقف نقاشی شده جالب به نظر می‌رسد.
5- اتاق شاه‌نشین و خلوت کریمخانی (بناهای جنوبی)
در راستای عمارت شترگلوی فتحعلی شاه یک سری اتاق‌های متصل به هم ساخته شده که در وسط بناها و در مقابل حوض جوش اتاق بزرگی با رسم‌بندی‌ها و یزدی‌بندی‌های نقاشی شده و طاقنماها و طاقچه‌های قرینه بنا گردیده که به اتاق شاه‌نشین معروف است. در همین بخش از باغ یک سری بنا وجود دارد که همگی به نام خلوت کریمخانی معروف است.
این عمارت به دستور کریمخان زند ساخته شده است که شامل یک حیاط مرکزی کوچک است که از چهار جهت ایوان‌ها و اطاق‌های تو در تو آن را فرا گرفته است و دارای یک درب ورودی جداگانه همانند ورودی خانه‌های قدیمی است.
6- کتابخانه و الحاقات مجاور آن (بناهای شرقی)
در قسمت شرقی باغ یک اتاق بزرگ با سقف گنبدی وجود دارد که به کتابخانه اختصاص یافته است. این کتابخانه در سال 1334 توسط الهیار صالح به همراه جمعی از بزرگان کاشان برای مطالعه عموم تأسیس گردید. هم اکنون این کتابخانه دارای حدود 14000 جلد کتاب است که بیشتر در زمینه‌های ادبیات و تاریخ به عموم خدمت‌رسانی می‌کند.
7- ساختمان و اشیاء موزه ملی باغ فین
زمانی که علی‌محمد نظام‌الدوله صدری اصفهانی به حکومت کاشان رسید به دستور وی در جبهه غربی باغ، یک حرمسرای درونی ساخته شد که به خلوت نظام‌الدوله معروف شده و در سال 1337 شمسی این ساختمان به موزه تبدیل گشت.
گزیده‌ای از اشیاء موجود در موزه:
- قرآن خطی پوست آهو، مطلا مربوط به عصر ائمه اطهار
- قرآن‌های خطی از قرن‌های هفتم تا سیزدهم قمری.
- تابلو مینیاتور مرتضی درویش کاظم.
- شال سلسله‌دوزی کرمان قرن سیزدهم قمری.
- نقاشی آبرنگ روی کاغذ – تصویر فتحعلی شاه قاجار.
- یک جلد کلمات مکنونه ملامحسن فیض کاشانی به قلم میرزااسماعیل تقرشی.
- مجسمه برنزی میرزا تقی‌خان امیرکبیر.
- ظروف سفالی شوش، هزاره دوم قبل از میلاد.
- ظروف سفالی تپه سیلک، هزاره دوم قبل از میلاد.
- گردن‌بند از جنس مفرغ تپه سیلک، هزاره اول قبل از میلاد.
- اشیاء مختلف سفالی، شوش، دوره ساسانی.
- سکه‌های دوره ایلخانی، صفویه، اشکانی، ساسانی، آل بویه، سلجوقی، قاجار.
چشمه سلیمانیه فین
چشمه فین از صخره‌های کوه دندانه و شکاف تخته سنگ‌هایی که در 6 کیلومتری غرب کاشان واقع شده، به صورت شگفت‌انگیزی از دل زمین می‌جوشد. قدمت این چشمه را حدود هزار سال می‌دانند. این چشمه منبعی برای تأمین آب‌های جاری در حوض‌ها و استخرهای مختلف باغ است.
یکی از نکات قابل توجه درباره این چشمه این است که دمای آن در طول سال ثابت است و تغییری نمی‌کند و در تمام فصل‌ها دمای 25 درجه سانتی‌گراد را دارد. ساختمان سرپوشیده نقاشی‌های دلپذیر، کتیبه‌های گچی و ابیاتی منظوم از شاعری موسوم به خاوری نوشته شده است.