مسجد آقابزرگ، زیباترین مسجد کاشان

مدرسه و مسجد آقابزرگ کاشان یکی از زیباترین مساجد در ایران است. در این مسجد شکوه و عظمت معماری ایرانی به وضوح نمایان است.

این مسجد در یکی از بافت‌های تاریخی شهر کاشان واقع شده است. قدمت آن به دوران قاجار باز می‌گردد و امروزه به عنوان مسجد و حوزه علمیه طلاب استفاده می‌شود.

آقابزرگ چه کسی بود؟

یکی از مجتهدان بزرگ در دوره قاجار و عالمان برجسته شهر کاشان، ملا محمدمهدی نراقی نام داشتند. ایشان به «آقابزرگ» شهرت داشته و درست زمانی که فرزندشان به دنیا آمدند، ایشان از دنیا رفتند.

پسر ایشان نیز راه پدر را در پیش گرفت و به درجه اجتهاد رسیدند. مردم شهر به ایشان لقب «آقاکوچک» را داده بودند. محمدشاه قاجار در یکی از سفرهای خود به کاشان، برای هم‌صحبتی به نزد آقاکوچک رسید و بعد از صحبت با ایشان متوجه شدند که وی همانند پدر خود بسیار دانا و عالم است، پس لقب «آقابزرگ» را برازنده ایشان نیز دانسته و دستور دادند که از این بعد ایشان را نیز با این لقب صدا کنند.

تاریخچه ساخت مسجد آقابزرگ

مسجد آقابزرگ در بین سال‌های 1213 تا 1223 ساخته شده است. به گفته مورخان، محمدشاه به درخواست ملامحمدمهدی نراقی، به حاج محمدتقی خانبان حاکم وقت کاشان دستور داد، مسجدی را با هزینه خود برای مردم کاشان بسازد تا مردم در آن نماز خوانده و کلاس‌هایی برای درس و بحث نیز در آن فراهم باشد.

استاد شعبان‌علی پشت مشهدی، معمار این بنا و خوشنویسی‌های به کار رفته در این بنا به دست استادان برجسته، محمدابراهیم معارفی و محمدحسین ادیب و سیدصادق کاشانی نگاشته شده است.

معماری مسجد آقابزرگ کاشان

مجموعه تاریخی آقابزرگ کاشان تلفیقی از مدرسه و مسجد است و به دلیل کوچک بودن مقدار زیربنای آن، در 5 طبقه ساخته شده است.

در ساخت این بنا از اصول معماری اسلامی نیز استفاده شده است. برای مثال گنبد این مسجد روی 8 ستون عظیم بنا شده است و در تمام فصول سال خنکای مطبوعی دارد.

در این مسجد از هنرهای سنتی مانند تزئینات گچ‌بری، نقاشی، مقرنس‌کاری، کاشی‌کاری و غیره نیز استفاده شده است.

معمار این بنا، مسجد آقابزرگ را با الهام از معماری‌های دوره‌های قبل مانند صفوی و معماری اروپایی ساخت و به همین علت این بنا یکی از متفاوت‌ترین معماری را در بین مساجد ایران دارد. به دلیل کوچک بودن متراژ این مسجد، شبانعلی پشت مشهدی، آن را در 5 طبقه ساخت.

اصول اربعه در معماری مسجد آقابزرگ

اصول معماری ایرانی را می‌توان به پنج اصل زیر تقسیم‌بندی کرد:

1. مردم‌واری: به طور خلاصه می‌توان گفت که مردم‌واری در معماری ایرانی یعنی توجه به نیازهای انسان در طراحی ساختمان و رعایت تناسب میان قسمت‌های مختلف آن با اندام‌های انسان. برای مثال گرفتن نور از سقف و یا به کارگیری ترفندهایی برای خنک ماندن ساختمان در تابستان‌های گرم. این اصل در مسجد آقابزرگ به وضوح نمایان است.

2. درون‌گرایی: یکی از اصول مهم در معماری ایرانی درون‌گرایی است. به طور کلی معماران قدیم به طراحی و زیباسازی درون خانه بیشتر توجه می‌کردند و بیرون خانه به ساده‌ترین شکل ممکن ساخته می‌شد.

از طرف دیگر بخش‌های مختلف یک خانه در دور تا دور آن ساخته می‌شد و حیاط در مرکز خانه قرار می‌گرفت و ورودی ساختمان نیز توسط یک هشتی از حیاط و اندام‌های مختلف ساختمان جدا می‌شد.

3. خودبسندگی: این اصل از معماری ایرانی به این معناست که در ساخت یک ساختمان از مصالح بومی منطقه خود استفاده شود که هم ساخت با سرعت بیشتری انجام شود و هم سازگاری با محیط وجود داشته باشد.

4. نیارش: به کلیه کارهایی که برای ایستایی و سرپا ماندن بنا انجام می‌شود، نیارش می‌گویند یا در تعریفی دیگر، مجموعه‌ای از امور محاسباتی و استاتیکی را نیارش گویند.

5. پرهیز از بیهودگی: در معماری ایرانی برای عدم ایجاد لطمه در سرمایه و زمان از انجام کار بیهوده جلوگیری می‌شود.

تمام این اصول در ساخت مسجد آقابزرگ رعایت شده است در ادامه به بررسی قسمت‌های مختلف این مسجد می‌پردازیم.

بخش های مختلف مسجد آقابزرگ

• پیرنشین: در اکثر منازل و مساجد قدیمی در کنار درب ورودی، پیرنشین را می‌توانیم مشاهده کنیم. پیرنشین برای استراحت افراد میانسال و رهگذران کوچه و خیابان تعبیه شده است. مسجد آقابزرگ نیز در کنار درب ورودی، بخش پیرنشین تعبیه شده است.

در هنگام نشستن در این قسمت می‌توانید کاشی‌کاری‌های رنگارنگ و خیره‌کننده‌ی روی دیوار آن را مشاهده کنید.

• سردر: در قدیم ساخت سردر برای مساجد مرسوم نبوده است اما مسجد آقابزرگ دارای یک سردر زیبا با حدود 23 هنر به کار رفته در آن و یک کتیبه در بالای درب آن است. این کتیبه مربوط به یک فرمان معافیت مالیاتی از طرف محمدشاه قاجار برای مردم کاشان است که متن کتیبه بدین شرح است:

«به حکم محکم شاهنشاه عادل، بأذن محمد شاه قاجار خلدا… ملکه و احسانه، حسب الخواهش جناب شریف آداب حجت‌الاسلام ملامحمد مهدی نراقی، منال دیوانی قصابی و دباغی کاشان به موجب فرمان مبارک مقرر آمده از تکالیف دیوانی معاف شد، خلاف‌کننده به لعنت خدا گرفتار شود. فی المحرم 1256.»

• درب ورودی: درب ورودی مسجد آقابزرگ یک درب متفاوت و استثنایی از لحاظ طراحی و مقاومت است. درب این مسجد چوبی و قطور بود و با هنر میخ‌کوبی تزئین شده است. میخ‌کوبی این درب چوبی به چند علت انجام شده است. اولین علت برای افزایش استحکام آن است که در این صورت هیچ تبری نمی‌تواند آن را بشکند.

در قدیم جنگ‌های زیادی رخ می‌داده است و مردم به مکان‌هایی مانند مساجد پناه می‌بردند و استحکام ورودی پناهگاه‌ها سبب نجات جان انسان‌های زیادی می‌شده است.

علت دیگر این است که حضور طولانی‌مدت میخ‌ها در درب چوبی سبب می‌شود که موریانه به آن حمله نکند. علت ماندگاری درب مسجد آقابزرگ بعد از گذشت این همه سال این موارد است.

ازاین نکته هم نمی‌توان غافل شد که تعداد این میخ‌ها به تعداد آیه‌های قرآن است.

روی دستگیره‌های این درب نیز این ابیات نوشته شده است:

زیباتر از تو در نظرم هیچ منظری

کس درنیامدست به این خوبی از دری

اول منم که در همه عالم نیامده

دیگر نیاورد چو تو فرزند مادری

• هشتی: علت ساخت هشتی در معماری سنتی، ایجاد راهروهای مختلف است تا به واسطه آن دسترسی به قسمت‌های مختلف ساختمان آسان‌تر باشد. در بخش هشتی این مسجد، اتاق‌های مربوط به خادمان نیز تعبیه شده است.
• مهتابی یا زمستان‌نشین: در جلوی درب ورودی و بعد از گذر از قسمت هشتی، به زمستان‌نشین می‌رسیم که در کف آن سنگ‌های تعبیه شده است تا نور به اتاق‌های پایین برسد. از سنگ مرمر به این عنوان استفاده شده است. سنگ مرمر تنها سنگی است که نور از آن عبور می‌کند. از این قسمت در زمستان استفاده می‌شده است.
• صحن مرکزی: صحن مرکزی این مسجد از دو قسمت تشکیل شده است. حیاط همکف و حیاط گودال باغچه. حیاط همکف از حجره‌های بدون درب تشکیل شده است و حیاط گودال باغچه مربوط به بخش مدرسه این مجموعه است.
• حیاط گودال باغچه: در اقلیم‌های گرم و خشک و کویری برای اهداف گونانون ازجمله: صرفه‌جویی در مصالح، افزایش استحکام بنا در برابر زلزله، دسترسی آسان‌تر به آب قنات و … از حیاط‌های گودال باغچه استفاده می‌شده است. در مسجد آقابزرگ نیز این اصل معماری رعایت شده است. به صورت کلی، حیاط گودال باغچه این مجموعه، حیاطی برای قسمت مدرسه‌ی این مجموعه است و با این کار بخش مسجد و مدرسه به صورت خوبی از هم تفکیک شده‌اند.
• شبستان: قسمت اصلی هر مسجد، شبستان آن است. در شبستان مسجد آقابزرگ، قبله و محراب به دلیل رعایت اصل تقارن در کنار شبستان بنا شده است. در اکثر مساجد قدیمی قبله و محراب در وسط شبستان تعبیه می‌شده است. در محراب یک کانال برای انعکاس صدای پیش‌نماز و رسیدن صدای ایشان به تمام نمازگزارن تعبیه شده است. اطراف محراب کتیبه‌هایی که منقش به سوره‌های شمس و اعلی است، نصب شده و جنس این کتیبه‌ها از ساروج است.
• حیاط برف انداز: در انتهای مسجد آقابزرگ حیاطی با عنوان برف‌انداز بنا شده است که در زمان برف‌روبی گنبد برای ریختن برف از روی آن استفاده می‌شده است.
• آرامگاه خاندان نراقی: آرامگاه خاندان نراقی بعدها به صورت یک اتاق خارج از محوطه مسجد بنا شده است که یک درب از داخل مسجد برای ورود به آن وجود دارد.

فاصله مسجد آقابزرگ تا جاذبه های دیدنی شهر کاشان

• فاصله مسجد آقابزرگ تا خانه مرشدی کاشان 1 کیلومتر معادل 14 دقیقه
• فاصله تا خانه عامری‌های کاشان: 700 متر معادل 10 دقیقه
• فاصله تا خانه بروجردی‌ها: 850 متر معادل 12 دقیقه
• فاصله تا خانه عباسیان: 750 مترمعادل 10 دقیقه
• فاصله تا خانه طباطبایی‌ها: 900 متر معادل 12 دقیقه
• فاصله تا بازار بزرگ کاشان: 600 متر معادل 8 دقیقه
• فاصله تا مسجد جامع کاشان: 950 متر معادل 13 دقیقه
• فاصله تا تپه سیلک کاشان: 4/5 کیلومتر معادل 15 دقیقه با ماشین
• فاصله تا باغ فین کاشان: 8/7 کیلومتر معادل 18 دقیقه با ماشین
• فاصله تا شهر زیرزمینی نوش آباد: 5/13 کیلومتر، معادل 23 دقیقه با ماشین
• فاصله تا قمصر کاشان: 2/32 کیلومتر معادل 32 دقیقه با ماشین
• فاصله تا آتشکده نیاسر: 5/35 کیلومتر معادل 42 دقیقه
• فاصله تا آبشار نیاسر: 2/35 کیلومتر معادل 46 دقیقه
• فاصله تا غار نیاسر: 9/35 کیلومتر معادل 44 دقیقه
• فاصله تا آرامگاه سهراب سپهری: 8/43 کیلومتر معادل 46 دقیقه.