برزک یکی از شهرهای شهرستان کاشان است که در فاصله 50 کیلومتری از مرکز شهرستان قرار دارد. حدود 70 درصد از گل محمدی تولیدی منطقه کاشان، را برزک تولید می‌کند و به همان میزان با داشتن گلابگیری‌های سنتی و صنعتی فراوان، سهم قابل توجهی از تولید عرقیات، مخصوصاً گلاب را برعهده دارد.
برزک یک شهرکوهستانی با قدمت 5000 ساله است که ریشه نام آن «بزر» و «برزکوه» و «برزوک» است. برز هم به معنای کشاورزی و برزگری و هم معنای کوه بلند است.
از تولیدات شهر برزک، شاتوت، گردو، بادام و غیره است. برزک بیشترین سهم تولید و توزیع شاتوت در منطقه را بر عهده دارد.
همه ساله جشنواره شاتوت برزک در تاریخ 10 الی 15 تیرماه برگزار می‌شود.
تاریخچه شهر برزک
سابقه تاریخی برزک به حدود 5000 سال قبل برمی‌گردد. این قدمت را از آثار تاریخی به جا مانده مانند: زیارتگاه امامزاده سراج‌الدین‌بن موسی‌بن جعفر، حمام دوره صفویه، آب‌انبار قاجاریه، آسیاب آبی قدیمی، تپه تاریخی قلعه، آبشار و رودخانه و جاده توریستی سعدآباد، چشمه احمدآباد و موزه مردم‌شناسی برزک و غیره اشاره کرد.
بخش برزک خود شامل 9 روستا است و این روستاها جز مناطق مهم و توریستی شهرستان کاشان قرار دارند.
روستاهای بخش برزک شامل:
از سمت شمال: سده، ویدوج، ویدجا، ازوار
از سمت غرب: ورکان، آرنجن، پنداس، تجره، آزران
از سمت شرق: سادیان، مرق، نابر
سوغات برزک
شهر برزک سوغات گوناگون و متنوعی دارد. بیشترین سوغات این منطقه را خوراکی‌های متنوع تشکیل می‌دهند که در ادامه به بررسی جزئیات آن می‌پردازیم.
شاتوت
درخت شاتوت، بیشترین فراوانی را در شهر برزک دارد. این میوه جذاب و خوشمزه با رنگ‌های متنوع و خوش‌رنگ، در ابتدای تیرماه تا انتهای مردادماه در برزک به دست می‌آید.
به طور متوسط هر هفته یک بار می‌توان میوه‌های یک درخت را برداشت کرد و هر درخت به طور متوسط 80 تا 150 کیلوگرم شاتوت دارد.
آوازه شاتوت‌های برزک به اقصی نقاط کشور عزیزمان ایران می‌رسد و همه ساله این میوه خوشمزه به دیگر استان‌های کشور فرستاده می‌شود.
وجود بیشتر از 4000 هزار اصله درخت شاه‌توت در بیش از 13 هکتار در منطقه برزک، آن را به قطب تولید شاتوت تبدیل کرده است.
همه‌ساله در زمان برداشت شاتوت، گردشگران زیادی به برزک رفت و آمد می‌کنند.
از شاتوت، محصولات زیادی فرآوری می‌شود مانند: شربت، مربا، کمپوت و کنستانتره از شاتوت تا در مصارف غذایی مانند تولید شربت، بستنی سنتی و دیگر محصولات نیز استفاده شود.
در اواخر مردادماه جشن شکرانه برداشت شاتوت نیز برگزار می‌شود.
گردو و بادام
شهر برزک با آب و هوای خنک و کوهستانی خود مملو از دیگر درختان نیز است. درختانی مانند بادام، گردو، زردآلو، گلابی و غیره، که این درختان ارمغان فصل تابستان در این هشر هستند. از بین این درختان، درختان بادام و گردو آوازه‌ای بلند دارند.
در فصل بهار به خاطر شکفتن گل‌های محمدی و صنعت گلابگیری، برزک همیشه یکی از میزبان‌های مهم برای مسافران و گردشگران بسیاری است و در فصل تابستان این میوه‌های خوشمزه، باز پای گردشگران و مسافران عزیز را به این شهر باز می‌کنند.
برزک از جمله شهرهایی است که در هر چهار فصل زیبا و خواستنی است. پاییز این شهر همانند یک تابلوی نقاشیف هنرمندان و عکاسان زیادی را به خود جلب می‌کند.
قالی
صنایع دستی و هنرهای بومی هر منطقه، می‌تواند یک یادگاری منحصر به فرد و خاص از آن شهر باشد. قالی از جمله هنرهای اصیل ایرانی است که شهرت جهانی دارد.
کاشان یکی از شهرهای مهم در زمینه تولید قالی است. قالی کاشان با طرح، نقشه و الیاف خاص خود شهرت جهانی داشته و دارد. شهرهای مجموعه منطقه کاشان نیز از این هنر غافل نبوده و از جمله پیشگامان در این عرصه هستند. شهر برزک نیز از این قاعده مستثنی نیست و در این صنعت تولیدات فوق‌العاده‌ای دارد.
گلاب
یکی دیگر از سوغات برزک، گلاب آن است. برزک یک شهر کوهستانی با آب و هوا خنک است که این آب و هوا مناسب تولید گل محمدی نیز هست. همه ساله از اواسط اردی‌بهشت برداشت گل محمدی و بعد از آن تولید گلاب و فعالیت گلابگیری‌ها، تا مدت حدود یک ماه ادامه دارد.
گل‌های محمدی در کاشان به دلیل آب و هوای گرمتر، زودتر شروع می‌شود و هر سال طبق آب و هوای آن سال شروع برداشت گل محمدی متفاوت است. هر چه آب و هوا دیرتر خنک شود، گل محمدی نیز دیرتر به محصول می‌رسد.
گیاهان دارویی
مهمترین گیاه دارویی در شهر برزک، گل بنفشه است که معمولا برداشت آن از اواخر اسفندماه شروع شده و بیش از 500 خانوار در تولید آن فعالیت دارند.
اگر سرمای هوا در اواخر اسفندماه زیاد باشد، برداشت این محصول با کمی تأخیر و در اوایل فروردین انجام می‌گیرد.
گل بنفشه خواص زیادی دارد، که مهمترین آن رفع گرفتگی صدا، تنگی نفس، سیاه سرفه و رفع تب است.
روغن بنفشه، پرخاصیت‌ترین روغن از روغن‌های دارویی است.
جاذبه‌های گردشگری
جاذبه‌های گردشگری شهر شامل مکان‌های تاریخی و آیین‌های خاص خود است. مهمترین جاذبه گردشگری شهر برزک، طبیعت بکر و دست‌نخورده آن است. باغات طبیعی و ساخته شده توسط افراد بومی منطقه این طبیعت زیبا را ساخته و گردشگران زیادی را به خود جذب می‌کند.
طبیعت برزک
فصل بهار برزک با گل‌های زیبای بنفشه شروع شده و با شکوفه‌های زیبای درختان بادام و گردو و زردآلو ادامه می‌یابد تا زمان رسیدن گل‌های پر عطر گل
محمدی.
فصل زیبای بهار در شهر برزک با گل‌های محمدی خاتمه می‌یابد و چه پایانی زیباتر از این.
فصل تابستان آن با شاتوت‌های دل‌فریب آغاز شده و با انواع میوه‌های جذاب تابستانی پایان می‌یابد.
کوچه باغ‌های این شهر در فصل پاییز با رنگ‌های مختلف حاصل از برگ‌های درختان متنوع، بسیار دل‌انگیز می‌شود و طبیعت‌دوستان بسیاری را به خود جذب می‌کند. حتی با راه رفتن روی برگ‌ها حس آرامش و سکون پاییز را به خود منتقل می‌کنند.
زمستان نیز مانند سایر فصول زیبایی خاص خود را دارد. سپیدی همه جا را فرا گرفته و همه جا یک‌دست، سپید رنگ می‌شود و آرامش خاص خود را در دل انسان ایجاد می‌کند.
جاده سعدآباد برزک
این جاده از زیباترین جاده‌های طبیعی در شهرستان کاشان است که 4 کیلومتر طول داشته و پر از صحنه‌های طبیعی و بکر است که گردشگران زیادی همه ساله در تمام فصول به دلیل زیبایی این جاده به برزک سفر می‌کنند، انتهای این جاده به جاده اصلی برزک – کاشان ختم می‌شود.
آثار تاریخی برزک
در ادامه به بررسی آثار تاریخی ثبت شده در شهر برزک می‌پردازیم که این آثار بیشتر متعلق به دوره صفویه هستند.
تپه تاریخی قلعه برزک
این تپه یک بنای تاریخی و مهم شهر بزرک است که از دوران روستانشینی به جا مانده و یادآور دوران باستانی در این شهر است. در این تپه استخوان‌های انسانی کشف شده که در هنگام احداث پارک از آن محل خارج شده‌اند. از آثار قلعه می‌توان به آبراهه‌های موجود در دل کوه و فضاهای غارمانند اشاره کرد.
طبق گزارشات باستان‌شناسی، این تپه تاریخی مربوط به دوران سلجوقیان و قبل از آن است.
از یکی از غارهای کشف شده در این تپه، ظروف سفالی، تنور گلی و دیگر وسایل کشف شده است که نشان از سکونت گذشتگان در این تپه دارد.
غار برزک
این غار در تپه قلعه که سکونتگاه اولیه برزک بوده است قرار دارد و بنا به گفته بزرگان شهر، دارای سه مسیر است که با مسجد جامع شهر، حمام میان‌ده و کوه اشک ارتباط دارد.
حمام دوره صفویه برزک
این حمام تاریخی توسط سید حسن کاشانی ساخته شده و مربوط به دوره صفویه است که ساخت آن 7 سال طول کشیده است. در این حمام از ستون‌های سنگی یکپارچه و تراشیده شده استفاده شده است. این حمام از دو خزینه، دو حوضچه به نام استک و دو تخته سنگ برای نماز خواندن ساخته شده است. این اثر در تاریخ 24 آبان‌ماه سال 1385 در فهرست آثار ملی ایران به شماره 16213 ثبت شده است.
امامزاده سراج الدین ابن موسی بن جعفر
قدمت این بنای تاریخی را به حدود 500 سال پیش و به دوران صفویه نسبت می‌دهند. فضای درونی این امامزاده هشت ضلعی است که ضریح این امامزاده بزرگوار در مرکز آن قرار دارد. بالای ضریح گنبد خشتی که از درون آیینه‌کاری شده قرار دارد. در فضای بیرونی امامزاده قبرستانی قرار دارد که سنگ‌های قبر قدیمی وجود دارد که می‌توانند قدمت این بنا را تأیید کنند. این بنا در تاریخ 22 آبان‌ماه سال 1385 به شماره ۱۶۱۹۷ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
آسیاب آبی سعدآباد
قدمت این آسیاب به 200 سال می‌رسد و از آثار باستانی مهم شهر برزک محسوب می‌شود. این آسیاب برای خرد کردن گندم و تهیه آرد کاربرد داشته است. عملکرد آن بدین صورت است که آب از بالا داخل تنوره آسیاب ریخته شده و با فشار این آب، سنگ‌های آسیاب 500 کیلوگرمی آن به حرکت در می‌آیند و گندم بین دو سنگ آسیاب خرد و تبدیل به آرد می‌شود.
امروز با مرمت و بازسازی این آسیاب، امکان بازدید از آن توسط گردشگران عزیز فراهم شده است. این اثر در فهرست آثار تاریخی ملی ایران نیز ثبت شده است.
موزه مردم‌شناسی برزک
شهرداری شهر برزک یک خانه قدیمی که قدمت آن به دوره زندیه برمی‌گردد را به موزه مردم‌شناسی برزک تغییر کاربری داده است. این خانه قدیمی دو حیاط دارد و انواع دستگاه‌های بافندگی قدیمی مانند دستگاه چادرشب بافی، گلیم‌بافی، قالی‌بافی و انواع وسایل قدیمی و عتیقه را در خود جای داده است. این اثر در تاریخ 14 اسفندماه سال 1385 در فهرست آثار ملی ایران به شماره 17810 ثبت شد.
آب انبار سردُل برزک
این آب انبار ساخته شده در دوران پهلوی با سبک معماری سنتی است که توسط میرزا جلال مصطفوی و کربلایی حسینعلی از معماران برجسته برزکی به سفارش ساکنان محل سردُل ساخته شده است که به همین علت به این نام مشهور است.
این بنای تاریخی در تاریخ 24 آ‌ماه سال 1385 در فهرست آثار ملی ایران به شماره ۱۶۲۰۵به ثبت رسید.
آسیاب خاتونی برزک
این آسیاب در محله باغستان در جنوب شرقی شهر برزک قرار دارد. آب انباشته شده در تنوره قنات علیای برزک به وسیله روزنه قیف مانندی به سوی پره‌های چرخ آسیاب هدایت شده و سنگ‌های آسیاب به حرکت در می‌آورد. این بنا در بافت قدیمی شهر برزک قرار گرفته و دسترسی آسان به آن و اینکه همیشه دایر و فعال است، به یکی از جاذبه‌های گردشگری برزک تبدیل گشته است.
آیین‌های برزک
شهر برزک با قدمت 5000 ساله خود سرشار از آیین‌ها و آداب و رسوم خاص خود است که ما در ادامه به مهمترین و مشهورترین آن‌ها می‌پردازیم.
سفره سنتی و مذهبی سفره برکت
در ششمین روز شهادت امام حسین علیه‌السلام، این آیین اجرا می‌شود. در این آیین زنان برزک هفته کاسه یا بشقاب از آجیل و تنقلات بومی تولیدی خود را در یک سینی بزرگ یا مجمع قرار می‌دهند و این سینی را روی سر گذاشته و به مسجد محله مصلی برزک رفته و روی یک سفره مشکی که داخل مسجد برای این منظور پهن شده است، می‌گذارند. این تنقلات شامل، گردو، بادام، کشمش و نخودچی، برگه قیسی، جوزقند و دیگر خوارکی‌های تولیدی منطقه است.
بعد از چیدن این ظروف پر از تنقلات روی سفره، اهالی برزک دور سفره می‌نشینند و سوره یاسین را قرائت می‌کنند و بعد از اتمام قرائت، تنقلات را در بسته‌هایی بین عزاداران حضرت سیدالشهدا تقسیم می‌کنند.
اهالی برزک بر این باورند که با گذاشتن محصولاتشان در سفره برکت، در آن سال محصول باغ‌هایشان پر برکت خواهد شد.
مراسم آش باران
مراسم آش باران یکی از آیین‌های 200 ساله اهالی برزک است و همه ساله با کم شدن آب چشمه‌ها اهالی برزک در کنار چشمه‌های این شهر با نام امام حسین (ع) این آش را می‌پزند. مالکان باغ‌های نزدیک هر چشمه به طور شخصی وسایل آن را مهیا و آش را کنار چشمه بار می‌گذارند.
سوخت این آتش تماماً هیزم است و به روش سنتی پخت می‌شود. معمولاً این آش را در اوایل شب بار می‌گذارند و ساعت حدود 4 صبح آماده می‌شود. بعد از پخته شدن با چوب‌هایی به نام چخماق آن را کوبیده و صبح زود بین اهالی پخش می‌کنند.
آیین نخل‌برداری روز عاشورا
مراسم و آیین‌های مذهبی در شهر برزک با شور و شعور خاصی برگزار می‌شود. در روز عاشورا هم مردان و جوانان، نخل را که نمادی از مراسم تشییع حضرت اباعبدالله الحسین (ع) است را تزیین کرد و تا آستان مقدس امامزاده سراج الدین بن موسی بن جعفر سینه‌زنان می‌روند و در آستان این امامزاده بقیه مراسم را اجرا می‌کنند.