یاد آباد مهین خطه کاشان که مدام
مهد هوش و خرد و صنعت و بینایی بود
هرکه برخاست بهر پیشه ز شهر کاشان
در فن خویشتنش، فرط توانایی بود
بازار یکی از جاذبه‌های گردشگری و تاریخی در هریک از شهرها است. بازار قلب اقتصادی هر شهر و علت مهم و حیاتی پیشرفت هر شهری نیز محسوب می‌شود.
از قسمت‌های مهم، جذاب و دیدنی شهر کاشان نیز، بازار آن است که جزء معدود بازارهای تاریخی و بسیار زیبا است که به شدت بازدید از آن به هر مسافر و گردشگری توصیه می‌شود چرا که فرصت لذت گشت و گذار در میان شاهکارهای بی‌نظیر و ارزشمند معماری در دوران قاجاریه را به دست می‌دهد.
بازار کاشان به دلیل قرار گرفتن در مسیر رفت و آمد کاروان‌های تجاری و بازرگانی، فوق‌العاده مهم بوده و قدمت آن به 700 سال قبل برمی‌گردد.
کاشان، شهری سنتی با بوی دل‌انگیز گل و گلاب، قطب گردشگری کشور، همه‌ساله مسافران و گردشگران زیادی را به‌سمت و سوی خود جذب کرده و باعث رونق و آبادانی این شهر و دیار با مناطق و حومه بکر و ناب شده است.
هیچ تفاوتی نمی‌کند که برای خرید گلاب به کاشان سفر کرده‌ای یا می‌خواهی صنایع دستی تهیه کنی؛ به هر حال باید حتماً سری به بازار تاریخی و سنتی کاشان بزنی و از این مکان زیبا و شگفت، دیدن کنی.
این بازار از اواسط خیابان باباافضل شروع می‌شود و تا میدان دروازه‌دولت ادامه دارد و مکان‌های تاریخی زیادی را در خود جای داده است.
بازار کاشان دارای قسمت‌های مختلفی است که در هرکدام از این قسمت‌ها، کارهای جداگانه‌ای انجام می‌شود. به‌عنوان مثال: در بازار مسگرها افراد به کار مسگری مشغول هستند. بخش‌هایی از بازار شامل فضاهایی است که افراد، بزازی و خیاطی می‌کنند.
بازار کاشان که دارای جاذبه‌های زیبا و فراوانی است در سال 1355 در فهرست آثار ملی ایران جای گرفته است. از جمله جاذبه‌های گردشگری که در نزدیکی بازار و حتی چسبیده به بازار کاشان وجود دارند می‌توان به موارد زیر اشاره نمود که دیدار از این مکان‌ها نیز خالی از لطف نیست:
- مسجد و مدرسه امام که بزرگ‌ترین مسجد و مدرسه طلبه‌نشین کاشان به حساب می‌آید و یکی از زیباترین بناهای اسلامی است. دارای قدمتی بیش از 200 سال است. جذابیت‌هایی همچون وسعت فضا و چشم‌انداز زیبا، سردر کاشیکاری و غیره را داراست.
- تیمچه امین‌الدوله که به‌عنوان زیباترین بخش کاشان شناخته شده است و به یاد شخصی که آن را ساخته است یعنی فرخ‌خان غفاری کاشی که ملقب به امین‌الدوله است، نام‌گذاری شده است و زیر نظر استاد علی‌مریم کاشانی، طراح و معمار زبردست آن زمان ساخته شده است.
حضور فرش‌فروش‌ها در تیمچه امین‌الدوله باعث شده که رنگ و خامه، حال و هوای دیگری به این سرا بدهد.
- تیمچه صباغ که در زمان قاجار برپا شده و به بازار حاجی حسین مشهور است در سال 1382 در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته است. این بنا دارای دو طبقه است که از دو بخش هشتی و فضای اصلی سرا تشکیل شده و در اطراف آن حجره‌ها قرار دارند.
- امامزاده درب زنجیر که نام اصلی آن امامزاده حارث(ع) است و نسبش به حضرت موسی‌بن جعفر(ع) می‌رسد، دارای گنبد فیروزه‌ای کاشیکاری فوق‌العاده‌ای است و کاشی‌های معرق و بسیار خوشرنگ و لعابی در آن به‌کار رفته است.
- مسجد میرعماد، از بناهای بسیار قدیمی کاشان محسوب شده و قدمت آن به دوره سلجوقی تا صفویه می‌رسد و به علت قرارگرفتن در نزدیک میدان بازار، به مسجد میدان نیز مشهور شده است.
زیباترین و شگفت‌ترین بخش این مسجد، سردر زیبای آن است که معماری اصیل ایرانی را در معرض دید عموم قرار داده و هنر و ذوق این قشر خلاق و اصیل را فریاد می‌کند.
- از دیگر شگفتانه‌های این مکان، محراب‌های قدیمی مسجد است که خاطرات سیاحان و گردشگران در آن یاد شده است.
- بازارچه قیصریه که توسط شاه عباس صفوی ساخته شده و تزئینات دلفریب و بی‌نظیر آن زمان را به نمایش می‌گذارد.
- حمام خان که بنای یادبود زمان زندیه است به‌عنوان بخش دیگری از بازار بزرگ کاشان است که به‌عنوان چای‌خانه و رستوران سنتی در حال حاضر از آن استفاده می‌شود و در سال 1381 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
- کاروانسراها از دیگر بخش‌های بازار هستند که از جمله می‌توان به اسامی کاروانسرای غفارپور، رباط، نراقی‌ها، زغالی‌ها، میرپنج و بروجردی‌ها اشاره نمود که مهم‌ترین آنها میرپنج و زغالی‌ها هستند.
تاریخچه بازار سنتی و زیبای کاشان
این بنای با ارزش در زمان حکومت فتحعلی‌شاه تأسیس شده و ماندگاری آن به‌خاطر ثبات فوق‌العاده‌ای بوده که در اوضاع سیاسی و صنایع ملی کشور در آن زمان وجود داشته و باعث شده بود که در بازار، کاروانسراها، تیمچه‌ها و بازارچه‌هایی ساخته شوند.
مهم‌ترین بناهایی که در این بازار تاریخی وجود دارند بازار نو، مسگرها و فرخ‌خان امین‌الدوله غفاری بود که بخاطر طراحی بی‌نظیر و شگفت‌انگیزی که داشت همانندی در ایران ندارد.
ولی متأسفانه در سال 1288 که فرخ‌خان فوت کرد با ساخته شدن خیابان‌های شهری در زمان پهلوی، بازار مسگرها و بازار نو کاملاً از بین رفتند و هیچ اثری از آنها باقی نماند.
به عقیده پروفسور ادوارد براون، بازار مسگرها که با صدای دائمی چکش که روی مس می‌خورد و کوره‌هایی که مس در آنها قرمز می‌شد، یکی از نقاط تماشایی مشرق‌زمین بود.
یکی دیگر از بازارهای مشهور که در بطن بازار سنتی قرار دارد ضرابخانه کاشان است که در بخش بالایی بازار و در نزدیکی مسجد میدان واقع شده است. یک جفت درب چوبی بزرگ که از زمان صفویه برجای مانده در این بازار وجود دارد که بیت شعر زیر روی آن به نگارش درآمده است:
برای نفع خلایق چو کرد بنیادش به سال هشتصد و هشتاد و هشت شد معمور
بازارچه‌های زیادی در دل بازار اصلی و سنتی وجود داشته‌اند که با گذر زمان اکثر آنها از بین رفته و اثری از آنها باقی نمانده است. محلی‌ها به آنها گذر یا گذرگاه می‌گفتند. البته تعدادی از آنها اثرشان باقی مانده است که عبارتند از:
گذر دروازه اصفهان، گذر پنجه‌شاه، گذر امامزاده حبیب‌بن موسی، گذر پای قپان، گذر سرپره، گذر دروازه اصفهان. لازم به ذکر است که گذرهای محمد صالح‌بیک و ترک‌آباد و دروازه فین و قاضی اسداله و گذر کلهر به‌طور کلی از بین رفته‌اند. و گذر چهارسو و آب‌انبار خان و گذر درب یلان هم ویران و غیرمسکونی شده است.
اوج رونق بازار سنتی کاشان در دوران صفویه بود خصوصاً در زمان شاه عباس اول که جهانگردان زیادی می‌آمدند و خرید و فروش در آن به‌وفور انجام می‌شد.اگر زمانی خواستید به کاشان و بازار آن سری بزنید حتماً بجز راسته مسگرها، کفاش‌ها، زرگرها و آب‌انبارهایی که در مسیر وجود دارند به طرف بازارچه‌های میانچال، ضرابخانه و ملک هم سری بزنید که هرکدام در دوره و زمان خاصی ساخته شده‌اند و زیبایی‌های خاص خود را دارند.
کانون اصلی، بازار میانچال است و برخلاف الگوهای دیگر این بازار شکل خطی ندارد و شامل عناصر مختلفی چون تیمچه‌سرا، مسجد، مدرسه، آب‌انبار است.
از جاذبه‌های دیگر بازار کاشان، کاروانسراهایی است که در آن ساخته شده و معروف‌ترین آنها عبارتند از: کاروانسرای میرپنج، نو و کاروانسرای ذغالی‌ها. حال چرا این کاروانسراها اینقدر اهمیت داشتند؟ چون تاجران بزرگی برای خرید به آن مکان‌ها رفت و آمد کرده و در آنها اقامت می‌کردند به دلیل نزدیک بودن آنها به دروازه اصلی شهر.
بازار کاشان فقط محل خرید اجناس مختلف نیست بلکه محل برگزاری بزرگ‌ترین آیین‌های عزاداری در ماه محرم است. هرساله مراسم عزاداری سالار شهیدان با شکوه هرچه تمام‌تر در این مکان برگزار می‌گردد و از روز ششم تا روز عاشورا دسته‌های سینه‌زنی از این مسیر به سمت تیمچه امین‌الدوله به حرکت در می‌آیند.
نخستین دسته عزاداری، دسته چاووش محرم است که یک روز قبل از محرم شروع به حرکت کرده و مردم را از آمدن ماه خون آگاه می‌سازد.
بازار کاشان در زمان رونق و شکوه خود دارای محبوبیت و معروفیت بسیاری بود به‌طوری که در کتاب‌های تاریخی از این بازار زیاد نوشته‌اند.
شاه عباس، پادشاه دوره صفویه مرکز بازار را محلی برای برپایی جشن‌ها و آیین‌های خود نموده بود به‌طوری که سیاحان و گردشگران زیادی از آن در سفرنامه‌های خود یاد کرده‌اند؛
از جمله: سرآنتوانی شرلی که سفیر زمان شاه عباس بود و به کاشان سفر کرده بود از چراغانی و بزم و سرور بی‌نظیر داخل بازار ذوق‌زده شده و در سفرنامه خود از آن یاد کرده بود. همچنین تاورنیه که شخصی از فرانسه بود در مورد بازار کاشان نوشته است:
«بازار کاشان خیلی زیباست و به اتاق‌های خوب پوشیده شده، کاروانسراها هم بزرگ و راحت، خصوصاً یکی از آنها خیلی عالی است که نزدیک باغ شاه دولتخانه واقع شده است».